ปฏิจรโตติ ปฏิจฺฉาเทนฺตสฺสฯ ปาปุสฺสนฺนตาย ปาปิโย, ปุคฺคโล, ตสฺส กตฺตพฺพกมฺมํ ตสฺส ปาปิยสิกํฯ สมฺมุขาวินเยเนว วูปสโม นตฺถิ ปฏิญฺญาย ตถารูปาย, ขนฺติยา วา วินา อวูปสมนโตฯ

เอตฺถาติ อาปตฺติเทสนายฯ ปฏิญฺญาเต อาปนฺนภาวาทิเก กรณํ กิริยา ‘‘อายติํ สํวเรยฺยาสี’’ติ, ปริวาสทานาทิวเสน จ ปวตฺตํ วจีกมฺมํ ปฏิญฺญาตกรณํฯ

ยถานุรูปนฺติ ‘‘ทฺวีหิ สมเถหิ จตูหิ ตีหิ เอเกนา’’ติ เอวํ วุตฺตนเยน ยถานุรูปํฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ สุตฺเต, อิมสฺมิํ วา สมถวิจาเรฯ วินิจฺฉยนโยติ วินิจฺฉเย นยมตฺตํฯ เตนาห ‘‘วิตฺถาโร ปนา’’ติอาทิฯ สมนฺตปาสาทิกายํ วินยฏฺฐกถาย (จูฬว. อฏฺฐ. 184-187) วุตฺโต, ตสฺมา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ

สตฺตกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิตา จ ทุติยภาณวารวณฺณนาฯ

อฏฺฐกวณฺณนา

[333] อยาถาวาติ น ยาถาวาฯ อนิยฺยานิกตาย มิจฺฉาสภาวาฯ วิปรีตวุตฺติกตาย ยาถาวาฯ นิยฺยานิกตาย สมฺมาสภาวา อวิปรีตวุตฺติกาฯ

[334] กุจฺฉิตํ สีทตีติ กุสีโต ท-การสฺส ต-การํ กตฺวาฯ ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน ปุคฺคโล ‘‘กุสีโต’’ติ วุจฺจติ, โส กุสีตภาโว อิธ กุสีต-สทฺเทน วุตฺโตฯ วินาปิ หิ ภาวโชตนํ สทฺทํ ภาวตฺโถ วิญฺญายติ ยถา ‘‘ปฏสฺส สุกฺก’’นฺติ, ตสฺมา กุสีตภาววตฺถูนีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘โกสชฺชการณานีติ อตฺโถ’’ติฯ กมฺมํ นาม สมณสารุปฺปํ อีทิสนฺติ อาห ‘‘จีวรวิจารณาที’’ติฯ วีริยนฺติ ปธานวีริยํ, ตํ ปน จงฺกมนวเสน กรเณ ‘‘กายิก’’นฺติปิ วตฺตพฺพตํ ลภตีติ อาห ‘‘ทุวิธมฺปี’’ติฯ ปตฺติยาติ ปาปุณนตฺถํฯ โอสีทนนฺติ ภาวนานุโยเค สงฺโกโจฯ มาเสหิ อาจิตํ นิจิตํ วิยาติ มาสาจิตํ, ตํ มญฺเญฯ

ยสฺมา มาสา ตินฺตาวิเสเสน ครุกา โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘ยถา ตินฺตมาโส’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วุฏฺฐิโต โหติ คิลานภาวาติ อธิปฺปาโยฯ

[335] เตสนฺติ อารมฺภวตฺถูนํฯ อิมินาว นเยนาติ อิมินา กุสีตวตฺถูสุ วุตฺเตเนว นเยนฯ ‘‘ทุวิธมฺปิ วีริยํ อารภตี’’ติอาทินา, ‘‘อิทํ ปฐมนฺติ อิทํ หนฺทาหํ วีริยํ อารภามีติ เอวํ ภาวนาย อพฺภุสฺสหนํ ปฐมํ อารมฺภวตฺถู’’ติอาทินา จ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ยถา ตถา ปฐมํ ปวตฺตํ อพฺภุสฺสหนญฺหิ อุปริ วีริยารมฺภสฺส การณํ โหติฯ อนุรูปปจฺจเวกฺขณาสหิตานิ หิ อพฺภุสฺสหนานิ, ตมฺมูลกานิ วา ปจฺจเวกฺขณานิ อฏฺฐ อารมฺภวตฺถูนิ เวทิตพฺพานิฯ

[336] อาสชฺชาติ ยสฺส เทติ, ตสฺส อาโมทนเหตุ เตน สมาคมนิมิตฺตํฯ เตนาห ‘‘เอตฺถ อาสาทนํ ทานการณํ นามา’’ติฯ ภยาติ ภยเหตุฯ นนุ ภยํ นาม ลทฺธุกามตา ราคาทโย วิย เจตนาย อวิสุทฺธิกรํ, ตํ กสฺมา อิธ คหิตนฺติ? น อิทํ ตาทิสํ โจรภยาทิํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อทาสิ เมติ ยํ ปุพฺเพ กตํ อุปการํ จินฺเตตฺวา ทียติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ทสฺสติ เมติ ปจฺจุปการาสีสาย ยํ ทียติ, ตํ สนฺธาย วทติฯ สาหุ ทานนฺติ ‘‘ทานํ นาเมตํ ปณฺฑิตปญฺญตฺต’’นฺติ สาธุสมาจาเร ฐตฺวา เทติฯ อลงฺการตฺถนฺติ อุปโสภนตฺถํฯ ปริวารตฺถนฺติ ปริกฺขารตฺถํฯ ทานญฺหิ ทตฺวา ตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปาโมชฺชปีติโสมนสฺสาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, โลภโทสอิสฺสามจฺเฉราทโย วิทูรี ภวนฺติฯ อิทานิ ทานํ อนุกูลธมฺมปริพฺรูหเนน, ปจฺจนีกธมฺมวิทูรีภาวกรเณน จ ภาวนาจิตฺตสฺส อุปโสภนาย จ ปริกฺขาราย จ โหตีติ ‘‘อลงฺการตฺถํ, ปริวารตฺถญฺจ เทตี’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ทานญฺหิ จิตฺตํ มุทุกํ กโรตี’’ติอาทิฯ มุทุจิตฺโต โหติ ลทฺธา ทายเก ‘‘อิมินา มยฺหํ สงฺคโห กโต’’ติ, ทาตาปิ ลทฺธริฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุภินฺนมฺปิ จิตฺตํ มุทุกํ กโรตี’’ติฯ

อทนฺตทมนนฺติ อทนฺตา อนสฺสวาปิสฺส ทาเนน ทนฺตา อสฺสวา โหนฺติ วเส วตฺตนฺติฯ อทานํ ทนฺตทูสกนฺติ อทานํ ปน ปุพฺเพ ทนฺตานํ อสฺสวานมฺปิ วิฆาตุปฺปาทเนน จิตฺตํ ทูเสติฯ

อุนฺนมนฺติ ทายกา, ปิยํวทา จ ปเรสํ ครุจิตฺตีการฏฺฐานตาย ฯ นมนฺติ ปฏิคฺคาหกา ทาเนน, ปิยวาจาย ลทฺธสงฺคหา สงฺคาหกานํฯ

จิตฺตาลงฺการทานเมว อุตฺตมํ อนุปกฺกิลิฏฺฐตาย, สุปริสุทฺธตาย, คุณวิเสสปจฺจยตาย จฯ

[337] ทานปจฺจยาติ ทานการณา, ทานมยปุญฺญสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตาติ อตฺโถฯ อุปปตฺติโยติ มนุสฺเสสุ, เทเวสุ จ นิพฺพตฺติโยฯ ฐเปตีติ เอกวารเมว อนุปฺปชฺชิตฺวา ยถา อุปรูปริ เตเนวากาเรน ปวตฺตติ, เอวํ ฐเปติฯ ตเทว จส อธิฏฺฐานนฺติ อาห ‘‘ตสฺเสว เววจน’’นฺติฯ วฑฺเฒตีติ พฺรูเหติ, น หาเปติฯ วิมุตฺตนฺติ อธิมุตฺตํ, นินฺนํ โปณํ ปพฺภารนฺติ อตฺโถฯ วิมุตฺตนฺติ วา วิสิฏฺฐํฯ นิปฺปริยายโต อุตฺตริ นาม ปณีตํ มชฺเฌปิ หีนมชฺฌิมวิภาคสฺส ลพฺภนโตติ วุตฺตํ ‘‘อุตฺตริ อภาวิตนฺติ ตโต อุปริ มคฺคผลตฺถาย อภาวิต’’นฺติฯ สํวตฺตติ ตถา ปณิหิตํ ทานมยจิตฺตํฯ ยํ ปน ปาฬิยํ ‘‘ตญฺจ โข’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ ตตฺรูปปตฺติยา วิพนฺธการทุสฺสีลฺยาภาวทสฺสนปรํ ทฏฺฐพฺพํ, น ทานมยสฺส ปุญฺญสฺส เกวลสฺส ตํสํวตฺตนตาทสฺสนปรนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สมุจฺฉินฺนราคสฺสาติ สมุจฺฉินฺนกามราคสฺสฯ ตสฺส หิ สิยา พฺรหฺมโลเก อุปปตฺติ, น สมุจฺฉินฺนภวราคสฺสฯ วีตราคคฺคหเณน เจตฺถ กาเมสุ วีตราคตา อธิปฺเปตา, ยาย พฺรหฺมโลกูปปตฺติ สิยาฯ เตนาห ‘‘ทานมตฺเตเนวา’’ติอาทิฯ ยทิ เอวํ ทานํ ตตฺถ กิํ อตฺถิยนฺติ อาห ‘‘ทานํ ปนา’’ติอาทิฯ ทาเนน มุทุจิตฺโตติ พทฺธาฆาเต เวรีปุคฺคเลปิ อตฺตโน ทานสมฺปฏิจฺฉเนน มุทุภูตจิตฺโตฯ

ปริสีทติ ปริโต อิโต จิโต จ สมาคจฺฉตีติ ปริสา, สมูโหฯ

โลกสฺส ธมฺมาติ สตฺตโลกสฺส อวสฺสมฺภาวี ธมฺมาฯ เตนาห ‘‘เอเตหิ มุตฺโต นาม นตฺถี’’ติอาทิฯ ยสฺมา เต โลกธมฺมา อปราปรํ กทาจิ โลกํ อนุปตนฺติ, กทาจิ เต โลโก, ตสฺมา ตญฺเจตฺถ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อฏฺฐิเม’’ติ สุตฺตปทํ (อ. นิ. 8.6) อาหริฯ ฆาสจฺฉาทนาทีนํ ลทฺธิ ลาโภ, ตานิ เอว วา ลทฺธพฺพโต ลาโภฯ ตทภาโว อลาโภฯ

ลาภคฺคหเณน เจตฺถ ตพฺพิสโย อนุโรโธ คหิโต, อลาภคฺคหเณน วิโรโธฯ ยสฺมา โลหิเต สติ ตทุปฆาตวเสน ปุพฺโพ วิย อนุโรเธ สติ วิโรโธ ลทฺธาวสโร เอว โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ลาเภ อาคเต อลาโภ อาคโต เอวา’’ติฯ เอส นโย ยสาทีสุปิฯ

อฏฺฐกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นวกวณฺณนา

[340] วสติ ตตฺถ ผลํ ตนฺนิมิตฺตกตาย ปวตฺตตีติ วตฺถุ, การณนฺติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ เตนาห ‘‘อาฆาตวตฺถูนีติ อาฆาตการณานี’’ติฯ โกโป นามายํ ยสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ อุปฺปชฺชติ, น ตตฺถ เอกวารเมว อุปฺปชฺชติ, อถ โข ปุนปิ อุปฺปชฺชเตวาติ วุตฺตํ ‘‘พนฺธตี’’ติฯ อถ วา โย ปจฺจยวิเสเสน อุปฺปชฺชมาโน อาฆาโต สวิสเย พทฺโธ วิย น วิคจฺฉติ, ปุนปิ อุปฺปชฺเชยฺเยว, ตํ สนฺธายาห ‘‘อาฆาตํ พนฺธตี’’ติฯ ตํ ปนสฺส ปจฺจยวเสน นิพฺพตฺตนํ อุปฺปาทนเมวาติ วุตฺตํ ‘‘กโรติ อุปฺปาเทตี’’ติฯ

ตํ กุเตตฺถ ลพฺภาติ เอตฺถ ตนฺติ กิริยาปรามสนํ, ปทชฺฌาหาเรน จ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตํ อนตฺถจรณํ มา อโหสี’’ติอาทิมาหฯ เกน การเณน ลทฺธพฺพํ นิรตฺถกภาวโตฯ กมฺมสฺสกา หิ สตฺตา, เต กสฺส รุจิยา ทุกฺขิตา, สุขิตา วา ภวนฺติ, ตสฺมา เกวลํ ตสฺมิํ มยฺหํ กุชฺฌนมตฺตํ เอวาติ อธิปฺปาโยฯ อถ วา ตํ โกปกรณเมตฺถ ปุคฺคเล กุโต ลพฺภา ปรมตฺถโต กุชฺฌิตพฺพสฺส, กุชฺฌนกสฺส จ อภาวโตฯ สงฺขารมตฺตญฺเหตํ, ยทิทํ ขนฺธปญฺจกํฯ ยํ ‘‘สตฺโต’’ติ วุจฺจติ, เต สงฺขารา อิตฺตรกาลา ขณิกา, กสฺส โก กุชฺฌตีติ อตฺโถฯ ลาภา นาม เก สิยุํ อญฺญตฺร อนุปฺปตฺติโตฯ

[341] สตฺตา อาวสนฺติ เอเตสูติ สตฺตาวาสาฯ นานตฺตกายา นานตฺตสญฺญี อาทิเภทา สตฺตนิกายาฯ